Odkąd Marcel Duchamp zaprezentował jeden z pierwszych w swojej karierze ready-mades – suszarkę do butelek – minęło już ponad sto lat. Problem oryginalności dzieła, kwestie autorstwa, własności, a co się z tym wszystkim wiąże wolności w ramach twórczości artystycznej, które Duchamp poruszył są nadal obecne we współczesnej sztuce. Najlepszym tego przykładem jest wystawa „Kanibalizm? O zawłaszczeniach w sztuce” w Zachęcie.
Termin appropriation art oznacza celowe zapożyczenie, kopiowanie i przetworzenie istniejącego obiektu lub wizerunku. Strategia ta ma swoje początki w sztuce XX wieku. Możemy ją zaobserwować u kubistów, surrealistów i dadaistów, czego najlepszym przykładem jest wspominany już Duchamp. Mówiąc o sztuce zawłaszczania nie można pominąć pop-artu, gdzie proceder ten pojawił się na niespotykaną wcześniej skalę. Artyści wykorzystywali przedmioty codziennego użytku – począwszy od komiksów, poprzez flagę Stanów Zjednoczonych, a na słynnej puszce zupy Campbell skończywszy. Współcześnie to zjawisko poszło o krok dalej – dzieła bazujące na zawłaszczeniu same stały się przedmiotem zapożyczeń.
Andy Warhol stworzył serię „Jackie” wykorzystując znalezione w kolorowych czasopismach fotografie żony prezydenta Kennediego, tuż przed i po zamachu na życie jej męża. Ponad 30 lat później Deborah Kass, w oparciu o portrety Warhola stworzyła portret Barbary Streisand „4 Barbras”, nazwany przez autorkę „Żydowską Jackie”. O ile technika obu przedstawień jest taka sama, to zamysł artystów różni się diametralnie – Warhol definiuje kulturę masową, a Kass mówi o uprzedzeniach rasowych w ramach tej kultury. Kass nie jest jedyną artystką czerpiącą z twórczości ikony pop-artu. Na wystawie można zobaczyć również prace w stylistyce warholowskiej autorstwa Karola Radziszewskiego, czy Richarda Pettibone.
Choć zawłaszczanie w sztuce ma długą tradycję, nadal budzi kontrowersje. To, co dla jednych jest przejawem wolności działania w sztuce, dla innych jest kradzieżą. Granice pomiędzy jednym, a drugim zdają się być niemożliwe do wyznaczenia. Gdzie kończy się inspiracja, a zaczyna plagiat? Kwestia ta jest sporna od momentu, gdy pojawiło się pojęcie własności intelektualnej. Polskie prawo stara się uregulować przepisy związane z oryginalnością dzieła, jednak jednoznaczne określenie w którym momencie następuje nadużycie wymaga indywidualnego podejścia do każdej sprawy.
Można wywnioskować, że nie tyle same dzieła, co kultura stała się niekończącym ciągiem zapożyczeń i zawłaszczeń. Kanibalizm kulturowy do którego w nazwie wystawy nawiązali jej twórcy, polega właśnie na wchłanianiu jednej kultury przez drugą i włączenie jej elementów do własnego systemu kulturowego, co można było zaobserwować w epoce kolonializmu i postkolonializmu. Mówiąc prościej, kultura poddaje się swoistemu recyklingowi. Wszystko, co powstało wcześniej, ulega intelektualnemu przetrawieniu i przetworzeniu.
Bezapelacyjnie kluczem do docenienia „kanibalizmu” jest przede wszystkim znajomość kontekstu. Dopiero znając wszystkie uwarunkowania, które przyczyniły się do powstania dzieła, jesteśmy w stanie w pełni ocenić, czy autorowi pracy udało się wydobyć nowe wartości, czy mamy do czynienia z pracą wtórną zarówno w formie jak i zamyśle. Remiks jako jeden z wiodących trendów we współczesnej sztuce skłania do postawienia pytania: czy to, że coraz częściej zwracamy się ku przeszłości znaczy, że wszystko już było?
Lidia Sieradzka
Kanibalizm? O zawłaszczeniach w sztuce
Zachęta Narodowa Galeria Sztuki
07.03 – 31.05
fot. materiały organizatora – Zachęta Narodowa Galeria Sztuki
1. Deborah Kass, 4 Barbras (The Jewish Jackie Series), 1993, dzięki uprzejmości artystki i Paul Kasmin Gallery, Nowy Jork
2.Ai Weiwei, Fontanna światła, 2007, instalacja, widok ekspozycji, Zachęta – Narodowa Galeria Sztuki, Warszawa 2015, fot. Marek Krzyżanek
3. Edward Krasiński, Instalacja, 1997 (fragment), kolekcja Zachęty – Narodowej Galerii Sztuki
Mecenasem portalu artissimo.pl jest Galeria Sztuki Katarzyny Napiórkowskiej www.napiorkowska.pl
